MR. 4 2024 / 71 RECHTER MET KAFKAËSK DILEMMA Rechter Tijn van Osch las het onlangs vertaalde Rechter tussen twee vuren van de Tsjech Ivan Klíma. Hij vindt het boek over een fictieve collega die in de communistische jaren klem dreigt te komen zitten tussen geweten en buitenwereld een aanrader. “Het heeft niets aan actualiteitswaarde ingeboet. Eigenlijk denk je steeds: wat zou ik zelf doen?” door Tijn van Osch Het dilemma: buigen of barsten? Tegen de achtergrond van de door de Sovjet-Unie bloedig neergeslagen Praagse lente van 1968 schreef de Tsjechische schrijver Ivan Klíma over een rechter die klem dreigt te komen zitten tussen zijn geweten en de dreigende buitenwereld, in dit geval de harde lijn van de communistische partij (en in toenmalig Tsjecho-Slowakije: de Staat). De hoofdpersoon, Adam, krijgt een dubbele moordzaak toegewezen met een voor de hand liggende uitkomst en dito straf, de strop. Dit terwijl de president van de rechtbank weet dat hij zich eerder in een publicatie heeft afgezet tegen de doodstraf. Kies je dan nu voor je geweten en het moreel juiste, met alle gevolgen voor jezelf als persoon en carrière, of voor de ‘gemakkelijkste’ weg en pas je je aan? LITERATUURCLUBJE Voor een literatuurclubje zou ik eerst uitweiden over de bijzondere structuur van het boek. Elk genummerd hoofdstuk wordt gevolgd door een ongenummerd hoofdstuk. Daarin wordt het leven van de rechter, eigenlijk de auteur zelf die ook als kind het concentratiekamp Theresienstadt overleefde, beschreven. Steeds onder de omineuze titel: ‘Voor we van de rivier de Lethe drinken’. Dat is een prelude op de afloop en de werdegang van de hoofdpersoon. In het water van deze rivier zochten volgens de Griekse mythologie de goden vergetelheid: dronken ze eruit dan raakten ze verlost van hun herinnering aan het aardse bestaan. Ik zou ook ingaan op de nevenplots van zijn vrouw die valt voor de charmes van een student en zijn eigen overspel, wellicht trouwens ook een metafoor voor de titel. Maar ik houd het hier bij de hoofdlijn, het dilemma waarmee Adam als rechter wordt geconfronteerd en er bijna kafkaësk steeds verder wordt ingezogen. HERKENBAAR Het dit jaar vertaalde boek uit 1976 heeft niets aan actualiteitswaarde ingeboet. Eigenlijk denk je steeds: wat zou ik zelf doen? Een pregnant voorbeeld uit de realiteit is de uitspraak van de collega’s van ‘ons’ hof Leeuwarden van 25 februari 1943, bekend als ‘Om des gewetenswille’, zoals de kernoverweging van het hof luidt. In weerwil van de wens van de bezetter en de gevolgen voor henzelf, volgden drie raadsheren hun geweten bij de berechting van een dief. Zij veroordeelden hem niet tot de gebruikelijke maar onmenselijke detentie in Kamp Erica, maar tot een straf gelijk aan het voorarrest. De reactie van de Duitse bezetter volgde meteen. De raadsheren werden ontslagen en doken onder. Voormalig collega Herman Hermans, die een boek over het arrest schreef, vindt dat deze uitspraak ook voor rechters van vandaag van betekenis is: “Bijvoorbeeld als het gaat om de vraag wat je beslist als je bij een zaak te maken hebt met een wet waarvan je als rechter vindt dat die voor een onrechtvaardige beslissing zorgt. Denk aan de Toeslagenaffaire. In hoeverre neem je dan als rechter de ruimte om naar je geweten te luisteren, ook als de wet die ruimte niet lijkt te bieden? Kortom: hoe gewetensvol ben je zelf als rechter?” Dus: herkenbaar voor mij als rechter. Ik kan het boek aanraden. De toenemende beklemming is adembenemend, maar − om met Philip Roth te spreken − tevens van een alles kleurende tederheid. • TIJN VAN OSCH was senior raadsheer bij het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden en is thans raadsheer-plaatsvervanger en voorzitter van de Commissie Internationaal van de NVvR. ETHISCHE/MORELE DILEMMA’S OMVANG * * * * * Ivan Klíma, Rechter tussen twee vuren, Wereldbibliotheek lezen
RkJQdWJsaXNoZXIy ODY1MjQ=